Opowiadał mu dziadek, to działo się, gdy jeszcze nie było tu autobusu, nie było niczego, a on musiał dojść na randkę, nie, wtedy jeszcze nie z babcią, ale z inną, której zresztą było mu żal do końca, musiał i chciał, to drugie pewnie bardziej, więc ruszył z tej wsi, na której mieszkał, bo w mieście nie dał rady się utrzymać i musiał uciec znów na wieś, więc jeszcze raz: teraz ruszył do tego miasta, przeklętego, ale kuszącego obietnicą powrotu, ruszył szybko, ale nie za bardzo, na tyle, żeby nie zmęczyć się zanim dojdzie, po blisko trzech godzinach marszu, bez przerw, jak bez przerw były zdania, którymi teraz mu to opowiadał.

Później robił tak już zawsze, gdy było mu po prostu źle na świecie. A właściwie nie po prostu, bo nigdy nie wiedział, dlaczego jest mu źle, więc nagle wstawał, z łóżka albo od stołu, wychodził i szedł przed siebie, daleko i długo, jakby myślał, że tam gdzieś znajdzie powód, przyczynę tego, że jest mu źle, nawet nie znał słowa melancholia. Nie znajdował, więc wracał.

Robił tak do końca swoich dni, wielu, wydawało mu się czasem, że zbyt wielu. Wychodził przez wypaczoną bramę od strony pola, nigdy nie zrobił tu łatwiejszej w użytku furtki, chociaż zamierzał. Za bramą zaczynała się krzywa ścieżka, z roku na rok mniej widoczna, pozarastana wysoką trawą i badylami chwastów. W końcu stała się niewidoczna, istniała tylko w pamięci, automatycznej, zmagazynowanej w mięśniach.

Ale za to wokół, na pustym kiedyś ugorze, porosły brzozy samosiejki, całkiem spore, choć cienkie, bo wysiały się gęsto, za gęsto, by stanąć mocno na ziemi. Wyglądały malowniczo, szczególnie jesienią, jakby ucharakteryzowane do filmowej sceny, symbolicznej, owinięte ni to zwojami papirusu czekającego na zapisanie, ni to bandażami, ale takimi jak na starym filmie, jeszcze nie nasiąkniętymi czerwienią, bo kiedyś widzom oszczędzano widoku krwi.

Podczas tych marszów najbardziej lubił, gdy ukośne światło zachodu, dla niego zawsze zbyt wczesnego, sprawiało, że trawy przed kępami brzóz robiły się pożółkłe jak stare listy lub książki, a kontury drzew wyostrzały się i nieruchomiały, zawsze w tym momencie, gdy wiatr porzucał dzień, wiedząc, że już nigdzie go nie wyciągnie przed nocą, na żadną włóczęgę przeciw czasowi.

A dalej, w miejscu, gdzie kończyła się istniejąca tylko w pamięci ścieżka, rosły modrzewie, za nimi iglaki, ciasno, potem znów ugór, pokryty trawą i odchodami saren, przeganianych czasem przez dziki, szukające pod darnią lepszego życia, którym według nich jest po prostu lepsze żarcie. Psy płoszyły sarny, goniąc je długo, ale zawsze tak, żeby nie złapać. Natomiast gdy czuły ostrą woń dzików, udawały, że nic nie widzą i nie słyszą, a potem nagle postanawiały zmienić tradycyjną trasę spaceru albo od razu zawrócić na podwórko. Czasem tęsknota jest instynktem samozachowawczym.

Więc chodził tam, na te nie kończące się o żadnej sensownej porze spacery, niespieszne włóczęgi bez marszruty, w poszukiwaniu sensu smutku albo dla zgubienia go, zachodzenia na śmierć, skołowaną od powtarzających się szlaków. Nie zaprzestał snucia się po polach także długo po tym, jak ortopeda zabronił mu łażenia po nierównym, z powodu kolan, w których wytarła się jakaś maź, bo wyciera się w końcu, na starość, jak wszystko. Nie porzucił włóczęgi nawet wtedy, gdy lekarz zakazał mu stanowczo jakiegokolwiek intensywnego ruchu, a potem nogi bezczelnie odmówiły posłuszeństwa, zaś w głowie przesunęła mu się jakaś zapadka i tracił równowagę, nawet gdy stał w miejscu, musiał łapać się krzeseł, stołu, ściany, żeby nie upaść. Trasy robiły się więc coraz krótsze, czasem znosiło go ze ścieżki na nierówności ugoru, niebezpiecznie, ale przecież nigdy nie ośmieszyłby się przed samym sobą, posługując się kijkami bez śniegu i nart.

Wydawało się, że chodzi nawet i wtedy, gdy już nie mógł o własnych siłach wstawać z fotela, w którym na koniec przesiadywał całymi dniami, w domu, którego pewnie nigdy nie było, w mieście, którego nigdy nie widział i do którego nigdy nie przyszedł ze wsi, która nawet jeśli istniała, to zupełnie gdzie indziej, a najpewniej jedynie jako składanka z obrazów schowanych w wyobraźni. Tylko w czyjej?

A on? On nadal słuchał opowieści dziadka, którego przecież właściwie nie miał, skoro tamten umarł jeszcze przed jego narodzinami. Słuchał, choć czy rzeczywiście mógł ich słuchać, skoro były opowiadane przez kogoś, kto nigdy właściwie nie istniał? A jeśli istniał, to umarł, zanim zaistniał.

Więc kogo słuchał tak naprawdę? Kim był ten, który opowiadał? I kim był słuchający? A także o czym była ta opowieść? Pytania, bez których nie ma literatury.

A jedenastego jesień, nie Polskę zobaczę. Ma być jeszcze polska, złota, więc psy zawołam, szalik już chyba zawiążę, nad barwą jego się nie zastanawiając, kaptur na głowę zaciągnę, ale nie dla niepoznaki, a od zimna. I pójdę niespiesznie przed siebie, bo wreszcie wolny jestem na tyle, by wolnym być także od manifestowania wolności.

Dosyć. Nie dam sobie wmówić, że przeniesienie książki z półki na inną półkę przez prywatną firmę to starcie cywilizacji życia z cywilizacją śmierci i zamach na wolność słowa. Nie wlepię sobie wlepki w obronie zakonnika, który przed półwieczem oddał swoją wolność w pacht posłuszeństwa przełożonym, nie wiedząc przecież, czy mędrcami oni będą czy głupcami. I nie dam sobie wmówić, że zadymiarze blokujący nawzajem swe przemarsze są obrońcami mojej wolności, a choć mi jedni bliżsi od drugich, to boję się ich będę jeszcze bardziej, bo łatwiej mnie mogą namówić, bym ich poparł. A przecież tak jedni, jak drudzy stosują przemoc nie tylko retoryczną, manipulują i grają na emocjach, oczywiście w obronie słusznej sprawy. Jedynie słusznej, tak słusznej, że na widok tej słuszności ciarki mi chodzą po plecach. Szczególnie, gdy verba wbijają pięściami w żebra, by w końcu odróżniać się od siebie tylko barwą szalika twarz skrywającego.

Rzecz jasna, dyskutować trzeba i o książce Szczuki, i o drastycznych protestach obrońców życia poczętego, i o pojmowaniu przez kościół katolicki wolności słowa odmienny od liberalnych definicji. O prawie i sumieniu, o władzy państwa i swobodach obywatelskich, o wierze i niewierze, prawdzie i nie. Ale dyskutować odnosząc te ważne kwestie do indywidualnego doświadczenia, wrażliwości, życia i losu, a nie ideologicznych konstruktów, nie na zawołanie medialnych klaunów z szołbiznesu czy – to przecież prawie to samo – postpolityki. Dyskutować mając minimum wspólnych słów i sensów, a nie wspólny bazar zamiast agory. Na szczęście jest literatura.

Więc jedenastego pójdę powoli przed siebie, pogwizdując na psy po cichu, bo nawet porządnie gwizdać nie potrafię. Spróbuję za to porządnie pomyśleć o pewnym zapisie indywidualnego doświadczenia, o którym nie mogę zapomnieć od kilku miesięcy. O prozie, którą również próbowano poddać ideologicznej obróbce, ale raczej bezskutecznie. Mówię o „Obsoletkach” Justyny Bargielskiej, cieniutkiej książeczce napisanej dziwną, chorobliwie powykręcaną i połamaną polszczyzną, przypominającą trochę polszczyznę Leo Lipskiego z jego boleśnie ekstrawaganckich eksperymentów prozatorskich, mierzących się z podobnie okrutnym, niemedialnym wymiarem życia i śmierci.

Justyna Bargielska swoją nagrodzoną w Gdyni książką znalazła się (bezwiednie?) w samym środku ideologicznego sporu o to, w którym momencie zaczyna się człowiek. Odpowiedź kardynalnie różni obrońców życia poczętego i obrońców prawa do aborcji. Bargielska w tym sporze jakoś uczestniczy, ale nie daje się wpisać w ideologiczny schemat. Unieważnia ideologiczną zerojedynkowość samym wyborem tematu swojej prozy: pisze o ludziach, którzy poronili, o kobietach i mężczyznach, którzy nie mogą nawet pochować swojego dziecka, bo medycyna i obyczaj odmawiają mu prawa do godnej śmierci, pogrzebu i pamięci . Bo urodziło się martwe. „Czy sformułowanie urodził się martwy jest zgodne z konstytucją? Bo z logiką – nie jest” – pada pytanie w „Obsoletkach”. I tak zdanie po zdaniu, rozdział po rozdziale podważa Bargielska nasze przyzwyczajenia językowe i myślowe. Zdejmuje z nas ideologiczną władzę języka, konfrontując go z „nagą rzeczywistością”, czyniąc z niego bardzo literacki użytek – narzędzie do zapisania pojedynczego losu, cierpienia, rozpaczy, bezradności i radości bez pocieszenia.

„Zawołał na położną, żeby przyniosła słoik, podłubał znowu, wyjął ze mnie jakiś kawałek czegoś i wrzucił do słoika. Położna nakleiła poloplast z moim nazwiskiem, kazała mi się przebrać w koszulę nocną i poszłyśmy na oddział. Podziemiem, bo oddział był w innym bloku szpitala. Słoik niosła położna. Na oddziale zrobili mi USG. Lekarz uprzedził, że usłyszę różne dźwięki, ale że żaden z nich nie będzie biciem serca mojego dziecka. – Oj, no wiem – obruszyłam się. – Przecież serce mojego dziecka jest w słoiku”. Niewiele takich zdań, tak mocnych fragmentów napisano po polsku. Pamiętacie Borowskiego: między jednym a drugim kornerem…?

O to, na której półce powinna znaleźć się książka Justyny Bargielskiej, pewnie nikt ważny się nie pokłóci. Nikt ważny dla mediów, które świata nie widzą poza zadymami miłośników wolności i wolność tę kochających inaczej. Ja tej książki wciąż nie potrafię odłożyć na półkę, bo mam wrażenie, ze powinienem czytać ją jeszcze raz i jeszcze, w absolutnej ciszy.

Więc kiedy dojdę do końca ścieżki, coraz bardziej podobnej do ugoru, przez który wiedzie, poczekam na psa, nie wierząc, że tak od razu porzuci świeży zapach zwierzyny. Przystanę pod lasem, przy brzozach, które kiedyś zasadziłem, a teraz zadziwiają mnie, że tak szybko rosną i pewnego dnia, gdy zacznie się budowa drogi, wszystkie pójdą pod topór zanim puszczą soki. W ciszy posłucham trzasku gałęzi, strzelających pod ciężarem przedzierającego się przez las wielkiego czarnego kudłacza z wywieszonym na ukos czerwonym jęzorem. A wieczorem będę tak zmęczony, że może uda mi się nawet nie włączyć telewizora i nie zobaczyć, kto w walce o rząd dusz narodowych mocniej wbijał swe idee w rubaszny czerep przeciwnika.