W „Salkach”, chyba najciekawszej książce o podróżowaniu, jaką zdarzyło mi się czytać, Wojciech Nowicki z bolesną szczerością (to nie frazes: naprawdę i bolesną, i szczerością) opowiada, co zmusza go do podróży. To potężne lęki: reisefieber, lęk własny oraz lęki cudze, dziedziczne – absolutna niechęć przodków do ruszania się ze swojego miejsca, która owładnięci byli od czasu, gdy wygnano ich z rodzinnych domów i rodzimych kresów.

Podróż, jak opisuje ją Nowicki, to zarazem pogoń i ucieczka, przekraczanie granic i ich rysowanie, próba odnalezienia i zarazem zgubienia przynajmniej części siebie. Ludzkie, arcyludzkie, prawie wszystkie podróże da się z tego wywieść.

***

Ale jest też inny sposób wędrowania w przestrzeni i czasie, bardziej koci niż ludzki. Koty, nawet te udomowione, wchodzą w dorosłość sporządzając mapę swojego świata. Krążą wokół miejsca, które wybrały na „dom”, zataczając coraz szersze kręgi, nawet w promieniu kilkunastu kilometrów. Zapamiętują szczegóły: ludzkie i zwierzęce ścieżki, zapach modrzewiowego lasu, wilgoć ciągnącą od strumienia, szum szuwarów, ujadanie psów i ptasi świergot w krzakach głogu, metaliczny stukot szyn na chwilę przed pociągiem, odgłosy polowania, wysokość traw, południowe słońce i grubość piasku pod poduszkami łap, a także opuszczone nory i rozpadające się zabudowania, z których wywietrzał zapach dawnych mieszkańców i teraz mogą dać schronienie, łatwo dostępne gniazda, w których można się pożywić, zacienione, wiecznie wilgotne łęgi, które zawsze dadzą parę kropli wody.

Taką właśnie mapę koty noszą w głowie do końca życia. Można powiedzieć, że to także rodzaj zmagań z lękami, ale bardziej naturalny, bez ludzkich sublimacji, dyktowany przez instynkt przetrwania: trzeba poznać swój świat, swoje okolice po to, by nie słuchać lęku, gdy dopadnie w chwili zagrożenia, ale ratować się, wybierając instynktownie właściwą ścieżkę. Wiedzieć, gdzie się schronić w razie czego. W każdym razie.

Swoją mapą po raz ostatni posługują się koty tuż przed śmiercią: przepadają gdzieś, gdzie nikt ich nie znajdzie i umierają w samotności.

***

Tam, gdzie – choć blisko – jeszcze nas nie było, wyruszyliśmy w niedzielne przedpołudnie, nic więc dziwnego, że na pierwszym postoju w ośrodku nad Pilicą trafiliśmy na mszę i nie mogliśmy dobrze się rozejrzeć. Dawny ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy związku młodzieży socjalistycznej po śmierci socjalizmu popadł w ruinę, w końcu stał się ośrodkiem wypoczynkowo-rekolekcyjnym diecezji rzymskokatolickiej. Ewangelię postępu zastąpiła na powrót objawiona. Podkreśla to nazwa ośrodka: Emaus. Biblijne nazwy mają tu również domki campingowe: Betlejem, Nazaret i inne. Nie zapamiętałem, czy jest tu również Kana Galilejska?

A Golgota? Gdyby tak nazwać któryś z domków? Czy znalazłby się śmiałek, który chciałby zamieszkać w Golgocie? Człowiek bez lęku, bo wielkiej wiary? Czy może raczej wiary całkiem pozbawiony?

***

Naprawdę tego nie planowaliśmy: droga do Białej Góry tak właśnie prowadzi. Jedziemy przez Boże, kilka krętych kilometrów i za łukiem objawia się Boża Wola, ze dwadzieścia kominów, ani biednych, ani bogatych, pola daleko od zabudowań. Dalej semantyka bliższa już ziemi: następna wieś nazywa się (i słusznie) Budy Boskowolskie, nie ma o czym mówić.
Nawigacja internetowa, która dziś zastępuje podróżnym przeznaczenie, wyprowadza nas w pole, na polną drogę, dziurawą, całą w kępach traw, niech to diabli, można stracić zawieszenie. Można stracić, diabli nadali.

Więc pytamy o drogę, na szczęście jest kogo, choć pustkowie. Dom jeden, stary, drewniany, niszczejący, ale okazały. Stodoła, obora, komórki z pustym gołębnikiem, chyba wszystko to jeszcze używane, ale raczej nie przez staruszka, który siedzi, jak Bóg w niedzielę przykazał, na niskiej ławeczce przed wpółotwartą bramą. Prosto, tłumaczy, panie, jak asfalt prowadzi. Dziadek towarzyski jest albo wyglądam mu na niezbyt rozgarniętego, bo aż na drogę wychodzi kierunek pokazać, paluchem pokrzywionym, poczerniałym, oklejonym brudnym plastrem, chyba więc jeszcze w obejściu jest z niego jakiś pożytek.

To tam, panie, gdzie tańce kiedyś były, zabawy, tłumaczy i diabliki skrzą mu się w oczach pod zniszczoną bejsbolówką. Przytakuję, głupio jakoś, bo przecież skąd mogę wiedzieć, gdzie tu tańczono. – Tylko tej pani niech pan tam gdzie nie zgubi – żartuje i śmiejemy się wszyscy, jakby było z czego.

A zgubiliśmy się później, w Nowej Wsi, choć byłem pewien, że pamiętam drogę.

***

Biała Góra nie była nagrodą: tłok, śmietnisko, pastwisko zamiast plaży, tylko Pilica niezmiennie kręta i piękna. Uciekliśmy więc w sentyment, do Świerży, nad Wisłę. Woda naprawdę wielka, wylała jak prawie co roku. Betonowa opaska oddzielająca nurt i brzeg skruszała zupełnie już kilka lat temu, więc i spacerować nie ma po czym.

Siedzimy w łódce wyciągniętej na brzeg, przy takiej wodzie mało kto odważa się wypływać na rzekę. Ale prom kursuje, częściej niż rozkład każe, bo chętnych dużo. Nam ruszyć się nie chce, gorąco, nawet komary nie gryzą, poza tym czasu nie wystarczy na drugi brzeg, jak zwykle.

Przyglądam się czekającym na przeprawę, mimowolnie słuchając ich rozmów. Dwaj młodzi, oparci wystudiowanym gestem o maski starych, wychuchanych samochodów, nie wiem, jakie to marki, nie znam się, ale takimi resorkami bawił się już mój syn.

Dziewczyna na trawie, nijaka, nawet nie wiem, ładna czy brzydka. Gada głośno, przez telefon wielki jak pokład promu, który właśnie odbił od drugiego brzegu. Płyniesz? Czekam? Dobra. Tak, tutaj, no gdzie, na brzegu. Nara. Nara? Brzmi jak starohebrajskie imię. Tutaj?

Tak, trzeba tu wrócić na tygodniu, po ciszę, obiecujemy sobie bez przekonania, wiemy przecież, że ten tydzień zdarzy się może za kilka lat albo wcale. Jeszcze chwila postoju we wsi, piaszczystej łachy przed rozjazdem już nie ma, schowana pod kostką, trawnikiem, ławkami. Skwer, za unijne, jak wszędzie. Trzy sklepy, dwa czynne w dzień wolny, domy i bloki odnowione, wiadomo, elektrownia, energia.

Dwaj mężczyźni na rowerach, zsiedli, rozmawiają. …Na rybach byłeś teraz kiedyś?.. Dzisiaj nie, nie mas co, przybiera, to uciekają na środek… Ale coś może się trafić… Może, jutro, zobaczymy… Przystaje trzeci, młodszy, opalony, aż czarny. – Dobry, jak rzeka – pyta rytualnie, a oni znowu: przybrała, przybywa, jeszcze.

Rozmowa ludzi nadrzecznych. Przypływy, odpływy. Jesteśmy znów jak w domu, tym bardziej, że nad Zagożdżonką, leniwym dopływem Wisły, bez zmian: komary tną jak licho, zarośnięta rzeczka ledwo płynie, droga przesypuje piasek, pewnie ciągle ten sam.

***

Na szosę warszawską skręcamy w Nowej Wsi, nazywającej się tak, bo wybudowana została na miejscu starej, doszczętnie spalonej i teraz ciąży na niej przekleństwo młodości – nigdy już nie będzie stara. Drogę wskazał nam ręką wolną od butelki dobry człowiek, przed dobrym sklepem, dobrym, bo otwartym w niedzielę i sprzedającym piwo dobre, choć ciepłe. Każdy ma swoją miarkę dobra.

Po obu stronach szosy puszcza, las gęsty, z mchem rozmaicie zielonym, obfitym. Grzybny, tylko trzeba znać miejsca. Znać miejsce, podstawa.

Przed Kozienicami tablica: Uwaga! zaniżone pobocze. Niedawno do Krakowa jechałem wagonem pierwszej klasy, przekwalifikowanym na klasę drugą. Napis na drzwiach informował: wagon zdeklasowany. Pańskość i kompleksy wyłażą z naszego języka jak rozwalone worki ze śmieciami z zarośniętych rowów wzdłuż szosy.

***

W najbliższej okolicy na szczęście rzeczy wracają do ładu, także semantycznie. Znów można „jechać do łabędzi”, bo ptaki wróciły na jeziorko za Chałupkami po długim remoncie, ciągnącym się jak podjazd w Wysokiej. Zbiornik mocno przez remont zdeklasowany, na szczęście przyroda ma za nic ludzką zapobiegliwość i już wylewa swoje zielenie poza narzucone przez meliorantów formy.

Ptaki kryją się w odrośniętych szuwarach, teraz nie podpływają nawet po chleb, skupione, czujne, prowadzą swe młode, ucząc je wszystkiego przed nieuchronnym rozstaniem. Te cztery młode już niewiele mniejsze od starych, tylko jeszcze szare i przez to niepiękne, po kaczęcemu.

Wydarzenie, bo pojawia się czapla, pewnie przelotem, biała albo nadobna, z daleka nie widać dobrze.

***

Nadobna… Niedobitki starej polszczyzny kryją się jeszcze w nazwach, partyzanci na terytorium podbitym przez makaronizmy.

Gdzieś w trasie drogowskaz: Osiny Mokra Niwa. Niwa – czyli łąka granicząca z polem? A może tylko miara, kawałek pola, wczorajsza parcela, dzisiejsza działka. Trzeba by sprawdzić, kto jeszcze pamięta dawne znaczenia?

Następnego dnia w Ciepłej skręcamy na Bąków, przy kamieniu ku czci miejscowych oraz żołnierzy zwiadu dywersyjnego AK porucznika „Roberta”, zamordowanych za niepodległość w latach 1939-45 oraz 1946-56. Pełna pamięć wraca powoli.

***

W wigilię 15 Sierpnia rwę i pogryzam małe czerwonawe jabłka z przydrożnej dziczki. Słodko cierpkie, soczyste. Zjadam je jednak, obawiam się, wcale nie patriotycznie, nie komuś na złość, a po prostu, jak zawsze. Jabłonka ma gdzieś embarga, putinców i geopolitykę.

Spokój, cisza, słońce osusza załzawione rosą rowy. Chmury podniosły się wysoko, pod nimi stado bocianów. To już? Szykują się do odlotu, na razie ćwiczą, szybując bezładnie w poszukiwaniu dobrych wiatrów. Wracający co roku, kołujący nad głowami smutek.

Na tablicy z nazwą wsi CIEPŁA ktoś dopisał TASMANIA. Doprawiona ironią tęsknota? Mnie już nie dotyczy, dawno postanowiłem: zostaję tutejszy. Moje lęki i smutki pochodzą z innych okolic niż te zadekretowane geografią. Mam swoją własną mapę.

***

Mapopisanie można też, za Białoszewskim, nazwać obmapywaniem. Ten genialny neologizm brzmi trochę jak – obłapywanie. Podobieństwo nie tylko w fonetyce: w obmapywaniu rzeczywiście skrywa się żądza, wilczy apetyt na życie. I też bierze się z lęku. Bardziej jednak z lęku niesionego przez czas niż tego czającego się w przestrzeniach.

Diabli nadali tę kulturę. W kampanii wyborczej prawie nie istniała. Bo nikogo nie obchodzi? A może obchodzi, ale głównie tych, których już nie obchodzi polityka, więc po co o nich zabiegać?

Najważniejszym tematem kulturalnym w tej kampanii była kwestia, czy piosenkarz Nergal powinien być jurorem w tandetnym show nadawanym przez telewizję publiczną. Dla tych, którzy nie wiedzą: Nergal to wokalista, który na estradzie przebiera się za satanistę i dla skandalu a to Biblię porwie na kawałki, a to odgrywa księdza uzdrawiającego kalekich. Zaś telewizja publiczna to taka telewizja, która ma misję edukacyjną i kulturalną. W teorii, bo w praktyce TVP uprawia misję komercyjną: tyle misji, ile kasy, do diabła!

Dyskusja o Nergalu stała się dyskusją o wolności słowa artystycznego. Na wyrost. Dla mnie sprawa jest prosta: Nergal w programie rozrywkowym telewizji publicznej występować nie powinien, ale nie z racji swego rzekomego (marketingowego?) satanizmu, lecz dlatego, że telewizja publiczna takiej rozrywki nie powinna w ogóle pokazywać. Chyba że zrezygnuje z abonamentu.

Do diabła tam z Nergalem, jego prowokacjami i kasą TVP. W jeden z wrześniowych weekendów rozanieleni seniorzy mogli za darmo napawać się kulturą w publicznych placówkach. Wszystko to w ramach programu „60 + kultura”, który ma pomóc osobom z racji metrykalnych i materialnych wykluczanym z udziału w kulturze. Muzeum Gombrowicza do ministerialnego programu przyłączyć się nie mogło, odkryliśmy bowiem, że od dwóch lat realizujemy nie tylko program „60 + kultura”, ale także 50+, 40+, i tak dalej +. Za zwiedzanie muzeum i udział w naszych wydarzeniach nie żądamy bowiem opłaty. Prosimy natomiast, by ci, których na to stać, przekazali nam anonimową dotację. Po przeliczeniu wpłat okazało się, że zebraliśmy mniej więcej tyle, ile uzyskalibyśmy z biletów sprzedawanych po rozsądnej cenie. Oczywiście gdyby płatna „frekwencja” była równie liczna jak ta „darmowa”.

Nasza argumentacja jest prosta: skoro i tak placówki kultury utrzymywane są z podatków wszystkich mających dochód obywateli, to dodatkowe opłaty za korzystanie z naszej oferty powinni ponosić tylko ci, którzy uważają, że ich na to stać. W ten sposób nie tylko nie zamykamy nikomu dostępu do kultury, ale i racjonalizujemy koszty działalności: artyści chętniej obniżają stawki za udział w imprezie niekomercyjnej, zaś sponsorzy chętniej sięgają do portfela. Pomysł zapewne do dyskusji.

O systemie finansowania kultury nikomu jednak w kampanii dyskutować się nie chciało. TVP zorganizowała co prawda jedną debatę na ten temat, ale jej bohaterami stali się politycy, którzy kompletnie zdominowali zaproszonych twórców. Przy wydatnej pomocy prowadzących dyskusję dziennikarzy, którzy pospiesznie przerywali każdą sensowniejszą wypowiedź, ale na koniec znaleźli kwadrans, by namawiać do płacenia abonamentu RTV. Diabła tam kultura!

Debata pokazała jednak anachroniczność myślenia polityków o kulturze, szczególnie tej poza rogatkami wielkich miast. Chwalili się oni, że do szkół przywrócono lekcje muzyki i plastyki, że do prowincjonalnych bibliotek kupuje się książki, a do niektórych nawet komputery, dając w ten sposób „wykluczonym” narzędzia uczestnictwa w kulturze. Ale przecież to zaledwie minimum: bez edukacji kulturalnej i jej infrastruktury nie ma dziś nowoczesnego społeczeństwa.

Trzeba jednak czegoś więcej, bo dzisiaj nie wystarczy Jankowi Muzykantowi kupić skrzypeczki, by został wirtuozem. Musi najpierw odkryć, że ma w ogóle taka potrzebę. A to da się zrobić jedynie przez uczestnictwo. Ci „wykluczeni”, bo mieszkający z dala od centrów kultury, muszą mieć okazję obcowania z prawdziwą sztuką na żywo, a nie poprzez niszowe kanały telewizji publicznej czy fragmenty na You Tube. W telewizji czy na tanim laptopie Janko może sobie co najwyżej posłuchać Nergala. Pozostanie jednak w sytuacji wiejskiego biedaczyny, podglądającego kulturę wysoką przez pańskie okno. Państwo musi mu pomóc w dostępie do ważnych wydarzeń kulturalnych. Trzeba je (czytaj: ich finansowanie) zdecentralizować. I to szybko, zanim nie będzie za późno. To także interes polityków. Bo kiedy Jaś zamiast na koncert, spektakl lub seans trafi na ławeczkę pod sklepem, pierwsi pożałują właśnie oni, decydujący o kulturze politycy. Głupszy Jaś zagłosuje nie na nich, ale na ich głupszych konkurentów. Swój do swojego po swoje.

W tej kampanii poważnej rozmowy o kulturze nie było. Może będzie w następnej. Tylko czy Jaś, do diabła, doczeka?