Pierwsze prawdziwe buty dostała od ojca, gdy miała pójść do pracy, do ludzi. Prawdziwe, skórzane, nie żadne łapcie czy chodaki. Pańskie, można powiedzieć, choć tanie, z czego ojciec był szczególnie dumny. Lubił się targować i nigdy nie wracał z targu bez jakiejś rzeczy, na której sprzedający sporo opuścił. – Dopust z tobą, Józefie – mawiali handlarze, znając jego upór, ale i tak chętnie wdawali się z nim w przepychanki,  gwałtowne jak bójki, bo kupującego i sprzedających łączyła ta sama namiętność: do walki, gry, której wynik niby trudno przewidzieć, ale i tak zawsze wychodzi na remis.

Ta walka na słowa i liczby była wciąż tylko grą, bo choć prawdziwa, to jeszcze nie na śmierć i życie. Kończyły się ćwiartką albo i dwoma.

Buty też były prawdziwe, i pierwsze, ale robota nie była dla Józefy pierwszyzną, los prawie wiejskiego dziecka, jakby wyskrobanego z pozytywistycznych nowelek pisanych przez wykształcone paniusie i zamożnych panków. Józefa pracowała od zawsze, odkąd pamiętała, tyle że teraz miała robić dla obcych, a nie w domu, przy rodzeństwie czy na ojcowym polu, które nigdy nie będzie jej, choć pierworodna. Ale nie tego rodzaju.

Odkąd poszła do obcych, pracowała podwójnie, szybko przekonała się, że ta domowa robota czeka na nią w domu, gdzieby miała czekać, cierpliwie, aż wróci z pracy, jak wierny pies. A skoro z pracy wracała do roboty, to wszystko zostało po staremu. Była najstarsza, a czułość należy się najmłodszym. Buty zamiast pocałunku, dobre i tyle.

Praca wzięła ją sobie całą, gdy tylko skończyła trzecią klasę. I szkołę też, jak się okazało. – Skończyła na samych piątkach, zdolna taka, szkoda jej – tłumaczyła ojcu pani Szajewska, kierowniczka szkoły i żona lekarza. Szajewscy mieszkali na górce, na rogu Wierzbickiej i Wjazdowej, w gęstym sadzie, za którym ukrywał się drewniany dom, z gankiem i schodami do szerokich drzwi, dwuskrzydłowych, podwójnych. Skrzydła od strony mieszkania miały witraże z kolorowych szybek, w prosty geometryczny wzór, same romby, regularne i symetryczne.

Józefa widziała je jeden jedyny raz, kiedy po lekcjach pomagała pani Szajewskiej zanieść do domu zeszyty z kaligrafiami. Wracała potem do siebie szczęśliwa i bogata, międląc w ustach cierpką miętówkę i ściskając wilgotną dłonią nowy zeszyt w trzy linie, zgrabnie przecinające śnieżne kartki. Z kaligrafii też miała piątkę.

Ale że te kolorowe szybki układały się w romby, Józia nie zdążyła się dowiedzieć. Ojciec nawet poprosił panią kierowniczkę siadać, taki gość, proszę, proszę, tu, na ich dołku, gość, ale odpowiadał doktorowej spode łba, burkliwie: nie, bo nie, i już, on gospodarz, pan i władca u siebie i wobec swoich.

– Niech się pan zlituje, Józefie, szkoda jej, zdolna, niech elementarną chociaż skończy, może życie będzie miała lepsze – przekonywała dobra pani, uśmiechając się ojcu prosto w oczy, nastroszone pod krzaczastymi  brwiami, których chyba tylko ona nie bała się w takich chwilach.

– Nie i koniec – odpowiadał, cicho, ale twardo (jakby napisała autorka wzruszających szkolnych lektur, których Józia już nigdy w życiu nie przeczyta). – Z krowami nie ma kto chodzić, w domu matce trza pomóc, młodszych przypilnować. Koniec – powtarzał, niewzruszony nawet gdy pani Szajewska zaproponowała, że zeszyt i książki kupi za swoje, i parę groszy dołoży, za robotę, której mała nie zrobi. Tylko się obruszył.

Dobrze jej i tak będzie, normalnie, jak w życiu, co ma być, to ma być – powtarzał niczym bohater pozytywistycznej opowiastki, wyczulonej na los klasy uciskanej i nieoświeconej. A nawet jakby ktoś Józefa oświecił, to i tak by uznał, że ta wiedza psu na buty się zda, i małej tak samo ona potrzebna jak sobace. Swoje wiedział, nie był zły, tylko kochał i chciał, żeby dziecku było jak najlepiej, czyli tak samo jak jemu i innym. Kochał, jak umiał, po swojemu.

Ale tego już Józefa, opowiadając o rozmowie z panią Szajewską wiele razy, nigdy nie wypowiedziała. Może po prostu sądziła inaczej?

Wzruszające do łez prusy, sienkiewicze i orzeszkowe przeczyta dopiero córka Józefy. Też zdolna jak diabli, po matce. Zresztą Józia i tak do lekcji goniła, słowem i pasem, niech ma, czego jej nie dali. Akurat Zosia głowę do nauki miała mocną, tyle, że chorowita, zapadała łatwo na wszystko. I tak jej na całe życie zostało, jak szkoła.

Z pierwszej klasy poszła od razu do trzeciej, potem też szło jak po maśle, w domu jadanym od święta, dwa, trzy razy w roku. Częściej się nie dało, Józefa rozkładała wypłatę na kupki, mówiąc do siebie po cichu, jakby chciała upewnić się, że o niczym nie zapomniała: to na mąkę, margarynę, cukier, a obok na światło i węgiel. Szkolna kupka była coraz większa, bo Zosia poszła do technikum, skórzanego, co to i fach, i matura. Poza tym najlepsza przyjaciółka z podstawówki tam właśnie się wybierała. Umarła zresztą niedawno, nie wiedząc, kim jest i po co. Alzheimer.

Zosia do technikum poszła dosłownie, droga z Żakowic do miasta (tego prawdziwego, bo Żakowice choć od lat były już miastem, to wsią też być nie przestały) zajmowała godzinę. Autobus jeszcze nie dojeżdżał na takie  przedmieście, a nawet gdyby dojeżdżał, to przecież i tak nie za darmo. Wiosną i jesienią pół biedy, ale cała bieda zimą.

W maturalnej klasie Zosia chorowała prawie bez przerwy, w styczniu tak napadało, że z podwórka do szosy wychodziło się wykopanym w śniegu tunelem, wyższym niż najwyższy człowiek. Brzegi przekopu, solidnie oklepane sztychówką, skrzyły się w słońcu, bo nocami mróz nabłyszczał ślady łopat. W porannym świetle przypominały świeże szramy, z których kroplami wypływała jeszcze limfa. Chciało się żyć.

Był jednak problem: buty. Te, w których Zosia chodziła do szkoły, były solidne, ale solidnością jesiennowiosenną. Zimą śnieg nasypywał się do środka już po kilkunastu krokach, mróz dopadał stopy po paru zaledwie minutach, nie pomagało dreptanie po cudzych śladach, trop w trop za  pionierami, którzy co rano odgrzebywali Żakowice, wydeptując ścieżki do miasta. Zimowych butów Józefa kupić Zosi nie mogła, nie miała za co, musiała ostatnie pieniądze, odłożone do puszki po herbacie madras podarowanej przez zakład pracy na dzień kobiet, wyciągnąć na leki dla córki. A przecież Rysiek też już ze swoich bucików wyrastał, chociaż te ostatnie kupiła mu o dwa numery za duże. On mógł jednak posiedzieć w domu, do szkoły się nie palił, przynajmniej żeby paliło się pod kuchnią dopilnuje. A Zosia nie, niech ma, czego Józefie nie dali.

I tak Zosia przemieszkała dwa miesiące w szkolnej bursie, którą matka wybłagała dla niej u pani dyrektor o sercu równie wielkim jak modna i elegancka ondulacja na głowie.

Raz w tygodniu, w niedzielę, Józefa zawiązywała w chustę słoiki i różne pakunki, a potem brnęła z tobołami przez zasypane przedmieście i ulice miasta. Stroiła się wtedy w to samo, co do kościoła, żeby córce razem z jedzeniem na resztę tygodnia nie przynieść wstydu. Rysiek zostawał w domu sam, zamykała go na klucz, dla pewności, bo nosiło go po świecie od małego, diabeł kusił i wołał po polach. Wracała zmęczona, robiła kolację, a potem siadała przed kuchnią i patrzyła w ogień. Przysypiała, prawie nie myśląc, tylko wspomnienia same garnęły się do ciepła i blasku, wydobywały sprawy i zdarzenia zapominane, czasem rozmyślnie.

Tak właśnie przypomniała sobie znowu o tamtych butach, błyszczących jak smoła trzewikach, sznurowanych wysoko, w których miała iść pierwszy raz do pracy i w których nawet ostrą zimę dałoby się przechodzić. Do wiosny, od biedy, bo od czegóż by innego.

Przypomniała sobie tamtą radość, dziecinną, gdy z jednym butem na stopie, przekrzywiając się śmiesznie jak czapla nad jeziorem, polująca albo drzemiąca przy brzegu, odwijała z chropowatego papieru drugi trzewik i jak już schylała się, by wsunąć go na podwiniętą nogę…

…i jak jej ten but wypadł nagle z dłoni, zastukał o podłogę wzmocnioną blaszkami zelówką i twardym obcasem, i jak do ust, nosa, a potem oczu napłynęły łzy, kałuże łez, wielkie jak balia na podwórku, kałuże zbierane przez lata, może od początku życia, a może od momentu, gdy dotarło do niej, że więcej do szkoły nie wróci, więc postanowiła o nic już nigdy nie prosić, nie płakać…

…i jak kałuże te zamieniły się najpierw w chlipanie, bezradne, biedne, a potem w szloch brzmiący jak kupa śniegu zsuwająca się z przygrzanego słońcem dachu w pierwsze roztopy…

…i jak zdjętym z nogi butem cisnęła o ziemię, i wybiegła z domu, po raz pierwszy przy ojcu krzycząc: kurwa, kurwa, kurwa…

… i jak poślizgnęła się na kamieniu zastępującym schodki, na którym potem, całkiem niedługo, mała Zosia rozbijała sobie nos, i jak biegła na łąki, przed siebie, woda chlupała pod stopami, zimna jeszcze o tej porze, i biegła, by nie wrócić, tak wtedy myślała, choć i wtedy, i potem, nigdy i nigdzie nie uciekła do końca.

A w domu ojciec podniósł się zza stołu i patrzył zdziwiony, jak matka schyla się i układa na stołku buty zebrane z glinianej podłogi. Podnosi je do oczu, potem odsuwa, przyglądając się długo, z niedowierzaniem.

Jeden, potem drugi, oba lewe.

Od prawie czterdziestu lat pierwszy dzień września kojarzy mi się z końcem, a nie początkiem. Przeżyłem Ojca o czternaście lat. Dziś uświadomiłem sobie, że prawie tyle samo spędziłem w jednym miejscu, w instytucji, która już w swojej definicji skrywa jeśli nie od razu martwotę, to przynajmniej pewną funkcję cmentarną: przechowywanie przeszłego. Nawet patron tej instytucji, poświęconej wyłącznie jemu, tak właśnie uważał. Nudził się i bolała go głowa.

Wcześniej robiłem różne rzeczy, przenosząc się z miejsca na miejsce. Teraz robię co prawda nadal dość różne, ale już tylko w jednym. Zastanawiam się, dlaczego? Ostatnio częściej niż zwykle. Bo co –  bo to, co robię ma sens? Bo daje satysfakcję? Bo wokół ludzie, do których jestem przywiązany? Bo razem wciskamy życie w coś, w czym ledwo się mieści?

A może to tylko mowa-trawa, może jestem jak ten frajer, co wierzył w bajer z piosenki Jonasza Kofty? Może to już zwyczajne asekuranctwo, a ja zwyczajnie  jestem na tyle postarzały, by chcieć pewności? Bo z wiekiem ryzyko przestrasza bardziej, a stabilność mocniej tumani? Bo sił brakuje już czasem nawet na zamiary?

To po ojcu mam ten niepokój, który wcześniej gnał mnie to tu, to tam. Myślę sobie czasem, że on w pewnym sensie miał jednak szczęście, paradoksalnie, choć tyle wycierpiał: nie dożył tego spychanego głęboko i stamtąd szarpiącego znienacka lęku człowieka, który już nie chce się znowu przyzwyczajać, zaczynać, otwierać, który obawia się zupełnie nieznanego, bo nie wie, ile jeszcze będzie mógł i chciał.

Ojciec swoje ostatnie lata spędził na działce, uprawiając kwiaty i warzywa. Chłonął barwy i zapachy po miesiącach odoru szpitalnej aseptyki. Ale ten jego rustykalny bezruch był pozorny. Nie szarpał się już, nie rzucał, nie przyspieszał wcale nie dlatego, że zdrowie mu nie pozwalało. Tak myślę. Był żywy terminalnie, dosłownie, lekarze ostrzegali, więc pamiętał, że lada moment wyruszy w drogę, która może nigdy się nie kończy, choć niekoniecznie jest nieskończona. Wiedział, że pobiegnie w nieznane, bardziej nieznane niż wszystko to, co poznał w swoim burzliwym życiu. Czekał i zbierał siły.

Może to dlatego myślę o nim zawsze, gdy zastanawiam się, dlaczego ja tkwię w jednym miejscu? Odpowiedzi są mętne, bo może dzieje się tak po trosze ze wszystkich tych powodów, które wymieniłem. Czyli ni to, ni owo, ani tak, ani siak. Więc jeżeli czekam, to na co? A jeśli nie czekam, to dlaczego? Czy to już ostatnia kombinacja? Szach i mat? A może mam jeszcze jakiś ruch, tylko go nie widzę?

Żadna puenta nie będzie dziś dobra. Bo co – komu w drogę, temu czas? Czas? Komu? Dokąd? Może jednak lepiej nie otwierać rachunków, żeby nie okazało się, że nie mamy na napiwek? I po co ta spowiedź, nader osobista, ale bez oczekiwania na rozgrzeszenie czy współczucie?

Nie myśleć za dużo, nie pamiętać. Nawet cmentarne świece mają teraz osłony, by nie zgasił ich deszcz lub wiatr. Postęp.